GALERIA ZDJĘĆ

Poniżej przedstawiamy galerię zdjęć z wystawy - stanowią one część zdjęć zamieszczonych w znacznie rozszerzonym dwutomowym albumie "Polska z lotu orła".

ZATOKA GDAŃSKA (zdjęcie satelitarne)
fragment wybrzeża południowego Bałtyku silnie identyfikowany z Polską
GDANSK BAY (satellite image)
fragment of the southern Baltic shore identified with Poland.

Zdjęcie wykonane przez satelitę Landsat obejmuje: Zatokę Gdańską, Zatokę Wiślaną i Żuławy pochodzi z "Atlasu zdjęć satelitarnych Polski" (A.Ciołkosz, M.Ostrowski, 1995 r.)

PÓŁWYSEP HELSKI
piaszczysta mierzeja usypana przez prądy morskie
HEL PENINSULA
sandy spit created by sea currents

Półwysep Helski ukształtowany został z piasków nanoszonych przez prąd morski, płynący wzdłuż wybrzeża ku wschodowi. Zdjęcie wykonane w kierunku wschodnim. Na pierwszym planie rybacka osada Kuźnica.

MIELIZNA RYBITW
piaszczysta rewa rozdziela Zatokę Pucką od Zatoki Gdańskiej
MIELIZNA RYBITW
the sandy shoal separates the Puck Bay from the Gulf of Gdansk

Piaszczysta podwodna rewa, jedna z największych na Bałtyku, dostrzegana jest również na zdjęciach satelitarnych. Powstała w wyniku odkładania piasku niesionego przez prąd morski. Pośrednio obrazuje więc przebieg i siłę prądów w zatoce. Biegnie od lądu w rejonie miejscowości Rewa aż do widocznego w dali Półwyspu Helskiego, dzieląc dwa akweny: Zatokę Pucką od Zatoki Gdańskiej. W dali Półwysep Helski.

EROZJA KLIFU W JASTRZĘBIEJ GÓRZE
erozja brzegu w wyniku podcinania przez fale morskie i działalność wód gruntowych
CLIFF EROSION IN JASTRZĘBIA GÓRA
seashore erosion resulting from undercutting by waves and by groundwaters

Jeden z przykładów osuwiska spowodowanego zarówno przez fale morskie, jak i działalność wód gruntowych. Na zdjęciu: osuwisko spowodowało uszkodzenie dawnej willi Becka.
Zapobieganie osuwiskom przed budowanie monstrualnych umocnień jest dewastacją krajobrazu. Zamieszczone na zdjęciu obok, nieprawdopodobnie bezmyślne i kosztowne, dzieło inżynierskie znajduje się również w Jastrzębiej Górze. A fale morskie i tak podmywają klif z boku.

RUINY KOŚCIOŁA W TRZĘSACZU
pozostałości kościoła wybudowanego w XV wieku 2 km od brzegu
RUINS OF A CHURCH IN TRZĘSACZ
the church was built 2 km from the seashore in the 15th century

Wybrzeże klifowe jest charakterystyczne dla strefy brzegowej południowego Bałtyku. Jedną z kulminacji osiąga na wyspie Wolin, gdzie urwisty brzeg ma 95 m wysokości. Falowanie, zwłaszcza w okresie silnych sztormów jesienno-zimowych, podmywa brzeg zabierając niekiedy metr wybrzeża rocznie. Morze transportuje i osadza rozkruszony piasek w innym miejscu plaż oraz wałów wydmowych. W wyniku procesów erozyjnych w jednym miejscu lądu stopniowo ubywa, w innym przybywa.
Symbolem procesów erozyjnych morza jest kościół w Trzęsaczu. Wybudowany w XV wieku 2 km od brzegu, dziś jest na jego skraju. Morze podmywając ląd dotarło w pobliże zabudowań już na początku ub. wieku. W 1901 r. runęła do morza z wysokiej skarpy północna nawa kościoła. W ciągu dalszych lat mimo stosowanych zabezpieczeń proces podcinania brzegu trwał nadal. Ostatni przypadek silniejszego podmycia brzegu zarejestrowano kilka lat temu i znowu do morza stoczyła się kolejna część budowli. Dziś na wysokim brzegu stoją resztki nawy południowej uzmysławiając dokonujące się procesy.

KLIF ORŁOWSKI
fragment fotomapy dna morskiego z polodowcowym głazowiskiem
ORŁOWO CLIFF
fragment of an photomap of the Baltic sea bottom with post-glacial boulders

Klif Orłowski znajduje się między Sopotem i Gdynią. Na pojedynczym zdjęciu lotniczym nie widać rzeczywistej wysokości, która na lądzie robi duże wrażenie. Równie ciekawe, jak urwisty brzeg, jest także dno morskie niedostrzegane z poziomu plaży, ale dobrze widoczne na pionowych zdjęciach lotniczych. Istotnym elementem podwodnego krajobrazu są wielkie głazy narzutowe, które przywędrowały tu wraz z lądolodem skandynawskim. Ze względu na szczególne walory planowano tu utworzyć podwodny park krajobrazowy.

PRZEKOP WISŁY
ujście Wisły do Zatoki Gdańskiej kanałem w okolicy Świbna
PRZEKOP WISŁY
a canal near Świbno being now the major Vistula River outlet into the Gdansk Bay

Wisła uchodzi do morza wieloma ramionami. Należą do nich: Nogat i Szkarpawa wpadające do Zatoki Wiślanej, Leniwka (Martwa Wisła) uchodząca w Gdańsku oraz Wisła Śmiała. Liczne, ale wąskie koryta, uniemożliwiały spływ wód powodziowych. Przekop odprowadzający wody Wisły bezpośrednio do morza usprawnia przepływy wód.
Przekop został wykonany w 1894 r.

RÓWNINA DELTOWA ŻUŁAW
ujście Nogatu, jednego z ramion Wisły, do Zalewu Wiślanego
ŻUŁAWY DELTA PLAIN
mouth of the Nogat, a branch of the Vistula, opening into the Vistula Lagoon

W pasie nizin nadmorskich wyróżniają się dwa wielkie obniżenia: równina deltowa Żuław i równina zastoiskowa dolnej Odry. Są one pozostałością mis końcowych lodowców. Żuławy powstały z żyznych osadów rzecznych nanoszonych i odkładanych w dawnej zatoce morskiej istniejącej w tym miejscu jeszcze 5-6 tysięcy lat temu. Płaska, aluwialna równina o miąższości osadów ponad 30 metrów jest dawną szeroką deltą Wisły.
Najżyźniejsze gleby w Polsce nie były jednak łatwo dostępne. Jedna trzecia powierzchni leży bowiem poniżej poziomu morza, z największym obniżeniem w sąsiedztwie wsi Raczki (1,8 m p.p.m.). Współcześnie Żuławy poprzecinane są więc siecią kanałów melioracyjnych chroniących poldery przed zatopieniem.

ZANIKAJĄCA ZATOKA MORSKA
jezioro Druzno - pozostałość średniowiecznej zatoki morskiej
VANISHING MARINE BAY
Druzno Lake - a remnant of a Medieval sea bay

Żuławy są najmłodszą krainą geograficzną, a najmłodszą z najmłodszych są Żuławy Elbląskie. Jeszcze w XIII w. były otwartą, płytką zatoką Zalewu Wiślanego. Jej pozostałością jest zarastające jezioro Druzno. Wyraża to również stosunek 29 km2 powierzchni jeziora do jego głębokości wynoszącej zaledwie 1-2 m i kilkudziesięciometrowej warstwy osadów. Na wschodnim brzegu jeziora Druzno, dawnym brzegu morskim, obecnie znajdującym się w głębi lądu, odkopano w 1982 r. jeden ze średniowiecznych morskich portów. Jest to najprawdopodobniej legendarna osada portowa Truso, znana z opisów wypraw Wikingów i relacji anglosaskiego żeglarza Wulfstana.

KANAŁ ELBLĄSKI
różnicę poziomów statki pokonują przeciągane po pochylniach
ELBLĄG CANAL
ships are pulled on ramps from one level to another

Kanał Ostródzko-Elbląski zbudowany został w II połowie XIX wieku według projektu inż. J. Steenke i jest jedynym tego typu zabytkiem myśli technicznej w Europie. Połączył jeziora Pojezierza Ostródzkiego z Elblągiem. Istotna jest jednak nie długość 80 kilometrów, ale pokonanie stromego wzniesienia, gdzie różnica poziomów wynosi 99,5 metrów na odcinku niecałych 10 km Problem rozwiązano budując kanał... schodkowo. Na poziomych odcinkach statki płyną kanałami, stoki kolejnych wzniesień pokonują przewożone na specjalnych platformach. Między poziomo położonymi odcinkami kanałów a sąsiednimi, położonymi poniżej lub powyżej, znajduje się 5 pochylni. Najdłuższa pochylnia w Buczyńcu niweluje różnicę 21,5 m.; pochylnie Kąty, Oleśnica, Jelenie i Całuny kompensują pozostałą różnicę wysokości.

UJŚCIE RZEKI PIAŚNICY DO MORZA
zabarwienie wody pochodzi z zawiesiny związków humusowych
PIAŚNICA RIVER MOUTH
suspended humus colours the water entering the Baltic Sea

Charakterystyczny dla tej okolicy jest płaski brzeg wzniesiony nieznacznie nad poziom morza. Zaraz za wałem wydmowym rozciągają się rozległe podmokłe obszary Bagien Karwieńskich z licznymi torfowiskami przez które przepływa Piaśnica. Dopiero z samolotu i na tle jasnego piasku plaży widać brunatne zabarwienie wód. Spowodowane jest ono zawiesiną związków humusowych odprowadzanych z bagien.

PRADOLINA REDY-ŁEBY
powstała w plejstocenie przez wody spływające z topniejącego lodowca
REDA-ŁEBA ICE-MARGINAL VALLEY
carved in the Quarternary by meltwaters from the Pleistocene ice-sheet

Ukształtowana w okresie czwartorzędowym przez wody spływające z topniejącego lodowca wypełniającego misę Morza Bałtyckiego, którego jeszcze wówczas nie było. Pradolina Redy-Łeby powstała ze spływających wód topniejącego lodowca. Obecnie pradoliną spływają w kierunku zachodnim wody rzeki Łeba (ujście w jeziorze Łebsko), a w kierunku wschodnim wody rzeki Reda. Przepływając przez podmokłe łąki dawnej delty, uchodzą do zatoki Puckiej.

JEZIORA LOBELIOWE POJEZIERZA POMORSKIEGO
w bardzo czystych wodach występują stanowiska roślin reliktowych
LOBELIA LAKES OF THE POMERANIAN LAKE DISTRICT
rare relic plant species grow in their clean waters

Jeziora lobeliowe stanowią grupę bardzo czystych jezior, których klasę jakości wody określa nie tylko skład chemiczny, ale również występowanie określonych gatunków roślin - indykatorów jakości wód. Zasłużyć na takie określenie nie jest łatwo. Charakterystyczny dla jezior lobeliowych jest zespół roślinności złożony z reliktowych gatunków borealnych: poryblinu jeziornego (Isoetes lacustris) i stroiczki czyli lobelii jeziornej (Lobelia dortmanna). Od tej ostatniej pochodzi nazwa nadawana tego typom zbiornikom.

POJEZIERZE MAZURSKIE
jeziora Inulec, w dali jeziora: Mikołajskie, Śniardwy i Łuknajno
MAZURIAN LAKE DISTRICT
lakes Inulec, Mikołajskie, Śniardwy, and Łuknajno in the foreground

Pojezierze Warmińsko-Mazurskie i położone na wschód od niego Pojezierze Suwalskie, będące fragmentem wielkiego Pojezierza Litewskiego, to wschodnia część pasa pojezierzy ciągnącego się równoleżnikowo przez Polskę. Część zbiorników pojezierza przeszła szybką metamorfozę cywilizacyjną. Eutrofizacja jezior widoczna jest szczególnie wyraźnie na zdjęciach lotniczych. Charakterystyka spektralna, odpowiadająca w języku potocznym zróżnicowanemu zabarwieniu wód powierzchniowych, odzwierciedla skład gatunkowy fitoplanktonu i obecność zawiesin mineralnych. Natężenie koloru określa intensywność zakwitu i pośrednio biomasę zawiesiny glonów, a długość utrzymywania się zakwitu potencjalną żyzność zbiornika.
Na pierwszym planie jezioro Inulec, w dali jeziora Tałty i Mikołajskie oraz jezioro Łuknajno - Światowy Rezerwat Biosfery. Po prawej stronie rozległa powierzchnia jeziora Śniardwy - największego wśród jezior Polski.

KRAINA WIELKICH JEZIOR
jezioro Kisajno, w dali jezioro Dargin
GREAT LAKES AREA
Lake Kisajno, Lake Dargin in the background

Jezioro Kisajno jest w rzeczywistości zatoką wielkiego akwenu, który współtworzą także jeziora: Dargin, Dobskie, Łabap oraz Mamry na północy i Niegocin na południu.

WYSPA KORMORANÓW
na jeziorze Tuchlin
CORMORANT ISLAND
on Lake Tuchlin

Jeziora mazurskie są ostoją setek gatunków ptaków wodnych. Kolonia kormoranów na wyspie na jeziorze Tuchlin rozpoznawalna jest z daleka dzięki białym kikutom wypalonych odchodami drzew, na których te ptaki gniazdują. Na skutek nagromadzenia odchodów i spowodowanych przez nie zniszczeń kormorany opuszczą wkrótce wyspę. Dokąd przeniosą się? Odpowiedź można znaleźć w albumie Polska z lotu orła" - w tomie "Gea-znaczy zmienia"

POJEZIERZE DRAWSKIE
naturalny krajobraz polodowcowy
DRAWSKO LAKE DISTRICT
a natural postglacial landscape

Kraina moren oraz piaszczystych wałów ozów i pagórków kemowych utworzonych z materiału nagromadzonego w szczelinach lodowca, licznych jezior o różnej genezie. Tereny północnej Polski, ukształtowane kilkanaście tysięcy lat temu w czasie ustępowania lądolodu, charakteryzują się falistością terenu i licznymi zbiornikami wodnymi. Są to albo oczka płytkich jezior wytopiskowych, powstające w zagłębieniach moren dennych, lub podłużne koryta głębokich jezior rynnowych, wydrążonych przez wody płynące pod lodowcem. W ślad za ustępującym lodowcem następowała sukcesja roślinności. Trudno nam sobie wyobrazić, jak wyglądał krajobraz tamtych czasów, ale zdjęcie przenosi nas w jakimś stopniu w ówczesną rzeczywistość.

PUSTYNIA BŁĘDOWSKA
zalesianie pozostałości dawnej wydmy z epoki lodowcowej
BŁĘDÓW DESERT
forested remnants of a former Pleistocene sand dune

Pustynia Błędowska jest największym na terenie Polski obszarem występowania lotnych piasków Są to pozostałości rozwianej dawnej wydmy z epoki lodowcowej o powierzchni ponad 12 km2. Do jej powstania i utrwalenia być może przyczyniły się też prowadzone od XV wieku wyręby lasów dla okolicznych hut ołowiu i srebra.
Na piaszczystych terenach w słoneczne, bezwietrzne dni można częste było do niedawna zjawisko mirażu (fatamorgany). Piaski pustyni są obecnie zalesiane.

POLA MAKÓW, ŁANY ZBÓŻ
bioróżnorodność wprowadza do krajobrazu elementy estetyczne
POPPY FIELDS AMONG GRAIN CROPS
biodiversity enhances the landscape's aesthetic appeal

Symbol bioróżnorodności gatunkowej i estetycznej - pole maków kwitnących w monokulturze zboża.

SIEĆ KRETOWISK
zwierzęta łąk i pastwisk - na wspólnym terenie każdy ma osobne terytorium
MOLEHILLS NETWORK
animals of meadows and pastures - each individual has a territory within a common ground

Krety są zwierzętami terytorialnymi. Struktura podziemnych korytarzy, których przebieg dostrzegamy w postaci kopców kretowin pełni rolę podrzędną w stosunku do jednostki powierzchni, na której się znajdują. Nie tyle chaotyczny i często przypadkowy układ korytarzy ma tu znaczenie, ile krańcowe ich pozycje wyznaczające zasięg terytorium osobniczego.

ZARASTAJĄCE JEZIORO
śródleśne dystroficzne jezioro Smolak położone w śródmorenowym obniżeniu
OVERGROWING LAKE
mid-forest dystrophic Lake Smolak situated in a depression among moraines

Śródleśne dystroficzne jezioro Smolak położone w śródmorenowym obniżeniu. Wśród jezior obu pojezierzy północno wschodniej części Pojezierza Mazursko-Suwalskiego spotyka się zbiorniki o specyficznym sposobie zarastania zwane sucharami. Pływający mszar torfowy rozrasta się po powierzchni wody i zwartym dywanem darni zarasta jezioro od góry. W przypadku tego jeziora pło złożone z mchów torfowców narasta od brzegu za awangardą innych roślin rozprzestrzeniających się przez rozrost kłączy zakotwiczonych w dnie zbiornika - to one tworzą widoczne falbanki.

WYDMY SŁOWIŃSKIEGO PARKU NARODOWEGO
przesypywanie po mierzei Łebskiej jednych z największych w Europie wędrujących wydm. Na czele najwyższa z nich - góra Łącka (40 m. n.p.m.) DUNES IN THE SŁOWIŃSKI NATIONAL PARK
one of the largest moving dunes in Europe march along the Łeba Spit. The highest one-Łącka Mountain (40 metres above sea level)-in the foreground

Długa, piaszczysta mierzeja, usypana przez prąd morski płynący wzdłuż wybrzeża, oddziela dawna zatokę morską -jezioro Łebsko od Bałtyku. Na niej znajdują się jedne z największych w Europie wydm, które zachodnie wiatry przewiewają wzdłuż mierzei. Wydmy przemieszczają się się z prędkością kilku metrów rocznie. Najwyższa z nich - góra Łącka - ma 40 m. wysokości.
Siła wiatru jest w stanie wyssać piasek z zaplecza wydmy z tak dużą siłą, że tworzą się widoczne również na zdjęciu lotniczym zgłębienia pól deflacyjnych.
Prezentowane zdjęcie wydm jest fragmentem opracowania fotogrametrycznego - pierwszej w Polsce barwnej fotomapy cyfrowej wykonanej w 1993 r. pod kierunkiem autora i według jego metody we współpracy z Instytutem Fotogrametrii i Kartografii Politechniki Warszawskiej (R. Preuss oraz Z. Kurczyński) oraz z Wojskowym Ośrodkiem Geodezji i Teledetekcji.

GNIEW
strażnica krzyżacka na wysoczyźnie morenowej
GNIEW
a Teutonic Order stronghold on a moraine plateau

Szeroka dolina Wisły w dolnym biegu wycięta jest w polodowcowej wysoczyźnie morenowej, widocznej po lewej stronie zdjęcia. Skarpa, porozcinana przez wąwozy erozyjne i ograniczająca wysoczyznę od strony doliny jest elementem urozmaicającym krajobraz. Na niej wybudowana została pierwsza posiadłość zakonu krzyżackiego na lewym brzegu Wisły, podarowana komturowi przez księcia Sambora w podziękowaniu za pomoc w międzyksiążęcych rozgrywkach ze Świętopełkiem. Gniew był jedną z granicznych placówek - strażnicą rozciągającego się w głębi państwa krzyżackiego.

DOLINA ODRY
równina zastoiskowa dolnej Odry powyżej Szczecina
ODRA RIVER VALLEY
a post-glacial stagnant lake plain in the Lower Odra Valley, upstream from Szczecin

Widoczna na zdjęciu dolina dolnej Odry jest największym torfowiskiem dolinnym w zachodniej i środkowej Europie. Miąższość pokładów torfu osiąga 10 m. Równina zastoiskowa dolnej Odry, razem z równiną deltową Żuław, stanowią dwa największe obniżenia w pasie nizin nadmorskich będące pozostałością mis końcowych lodowców.

UJŚCIE BIEBRZY DO NARWI
obraz dawnych układów rzecznych
MOUTH OF BIEBRZA TO NAREW RIVERS
a pattern of old riverbeds

Rozległe torfowiska rzeczne bagien biebrzańskich tworzą szczególnie cenne ekosystemy. W całej Europie nie ma podobnych i zachowanych w tak naturalnym stanie. Biebrza wpada do Narwi w pobliżu miejscowości Wizna, położonej na skraju wysoczyzny morenowej. Teren ten jest również niezwykły, choć nie ma tu tak rozległych bagien. Złożona mozaika starorzeczy i posupłana sieć dawnych koryt staje się bardziej obrazem malarskim niż mapą pozwalającą jednoznacznie prześledzić historię terenu. Po prawej stronie zdjęcia widoczne jest koryto Narwi.

RZEKI WEŁNA I NIELBA
skrzyżowanie dwóch rzek, których wody przepływają nie mieszając się
WEŁNA AND NIELBA RIVERS
two rivers cross without mixing

Skrzyżowanie rzek Wełny i Nielby, na przedmieściach Wągrowca, zwane bifurkacją wągrowiecką jest niecodziennym zjawiskiem hydrologicznym. Strumienie obu rzek krzyżują się, przepływają przez siebie nawzajem ruchem wirowym, a wody, nie mieszając się, płyną dalej własnymi korytami. Nielba wpada ostatecznie do Wełny po pokonaniu dalszych dwóch kilometrów.

ZIMOWE JEZIORO
zamarzające jezioro Pierty uwidocznia ukryte w toni prądy
A WINTER LAKE
freezing Lake Pierty reveals hidden currents

Zamarzające jeziora uwidoczniają ukryte w toni prądy niewykrywalne praktycznie żadną inną metodą poza metodami obrazowymi. Jest to jeden z przykładów zastosowania informacji obrazowej w badaniach środowiska.
Na zdjęciu, dzięki różnicy tonalnej, można łatwo rozpoznać ścieżki i przeręble wykute w lodzie. Liczne ciemniejsze punkty na wodzie to świadczą o obecności licznych źródeł i strumieni wody bijących z dna ku powierzchni. Równie interesującym zjawiskiem, które można wyczytać ze zdjęcia, jest tor rzeki przepływającej przez jezioro. Wpada ona z jednej strony i wypływa po stronie przeciwnej. Co jednak ciekawe, nie przepływa przez wody jeziora w linii prostej, ale zatacza duży łuk. Przyczyną braku mieszania się wód jest różna gęstość, temperatura i przede wszystkim prędkość wód. Tworzenie się łuku strumienia mogą kształtować zarówno struktura dna, jak i siły bezwładności działające na strumień wody. Wpływ siły bezwładności na strumień z czasem tworzy nowe struktury geomorfologiczne utrwalające to zjawisko i nie mamy pewności, co jest przyczyną, co skutkiem.

NAREW
przykład rzeki o warkoczowym układzie koryt
NAREW RIVER
a unique braided riverbed system

Specyficzny układ hydrologiczny rzeki Narew na obszarach Narwiańskiego Parku Narodowego jest unikalny w skali kontynentu. Warkoczowatym układem rzecznym charakteryzują się tylko trzy rzeki na świecie. Nie ma tu jednego dominującego koryta rzecznego, ale szereg równorzędnych przeplatających się ze sobą koryt. Rzecznym warkoczom towarzyszą niewielkie zakola i lokalne zastoiska, które przecinane są przez kolejne warkocze rzeczne. Z zespolonych lotniczo-naziemnych badań własnych wynika, że część wód nie płynie siecią widocznych korytarzy, ale przepływa pod lub przez zwarte masy szuwarów porastających dachem nad podziemnymi (śróddennymi) strumieniami. Ten niezwykle ciekawy i zarazem tak bardzo nietypowy układ rzeczny wynika z charakteru doliny, po której wody rzeczne płynęły szerokim płytkim rozlewiskiem, a także zatorfienia. Znaczącą rolę odegrał również powolny przepływ wód, spowodowany w pierwszej fazie zarastania niewielkim spadkiem, a w późniejszym okresie rozbudową trzcinowisk oraz lokalnym podwieszaniem się płatów torfu i szuwarów.

DELTA WSTECZNA RZEKI ŁEBY
spowodowana okresowymi wpływami wód morskich do przybrzeżnego jeziora
ŁEBA RIVER STORM DELTA
a result of flow reversals and periodic influx of seawater into a shore lake

Ujście wód jeziornych z jeziora Łebsko w kierunku morza. Powstanie delty wstecznej spowodowały wpływy wód morskich, które okresowo podczas jesiennych sztormów zmieniają kierunek rzeki i wlewają się do słodkowodnego jeziora Łebsko.

PODHALE - RZEKA BIAŁKA
rzeka górska o szybkim przepływie
SUBTATRAN BIAŁKA RIVER
a fast flowing mountain river without water retention capabilities

Rzeka to nie tylko samo koryto, ale i dolina, którą płynie. Z typem koryta rzecznego i doliny związane są zjawiska szybkiego, gwałtownego przepływu wód lub zdolność do retcncji w wykształconej dolinie. Na zdjęciu rzeka Białka w dali Zalew Czorsztyński.

MAŁOPOLSKI PRZEŁOM WISŁY
naturalne koryto Wisły w środkowym biegu rzeki
MIDDLE VISTULA RIVER GORGE
natural riverbed of the Vistula River in Małopolska

Wisła należy do ostatnich rzek płynących naturalnymi korytami, nie ukształtowanymi przez człowieka. Szczególnie godny uwagi jest małopolski przełom Wisły, gdzie rzeka przedziera się szeroką doliną między wyżynami: Kielecko-Sandomierską i Lubelską. Granice szerokiej doliny wyznaczają skarpy dochodzące do 70 m wysokości.

WISŁA - PRACUJĄCA RZEKA
piasek z podmywanej wyspy akumulowany jest obok w postaci podwodnej ławicy
VISTULA RIVER AT WORK
the sand from an island undercut by the Vistula is accumulated on a nearby sandbank

Wisła koło Góry Kalwarii - przykład pracy rzeki: erozji wysp i brzegów, transportu materiału i jednoczesnego odkładania piasku w postaci piaszczystych ławic.

OPUSZCZONY CZERSK
zamek na skarpie wiślanej i koryto rzeki, która odsunęła się wiele kilometrów
ABANDONED CZERSK
a castle on the high Vistula River bank now stands several kilometers away from the river

Gród obronny w Czersku istniał od X wieku. Położony w dobrym punkcie - na przecięciu szlaków handlowych i na wyniosłej skarpie - górował przez kilka wieków nad okolicą i rzeką płynącą u stóp. W XIV na jego miejscu wybudowano gotycki zamek obronny, a wokół osadę, w której koncentrował się handel. Szkuty z towarem spływające Wisłą przybijały bezpośrednio do bram zamku. Nagła zmiana koryta Wisły na skutek powodzi i przesunięcie koryta rzeki o kilka kilometrów spowodowało, że zamek i przylegająca osada przestały być atrakcyjnym miejscem wymiany handlowej. Oddalenie koryta rzeki stało się jedną z przyczyn przeniesienia dotychczasowej stolicy książęcej w miejsce bardziej dogodne - na skarpę zwaną w przyszłości warszawską. Czersk jako miasto stracił znaczenie. Dziś ruiny zamku królują nad dawnym korytem Wisły, którą widać na odległym planie.

PARK NARODOWY "UJŚCIE WARTY"
energia fali powodziowej wytracona na rozległych polderach
"WARTA MOUTH" NATIONAL PARK
energy of a flood wave is dissipated on vast polders

Rozlewisko powodziowe na Warcie u ujścia Odry na terenie parku narodowego "Ujście Warty". Główne koryto rzeki i okoliczne drogi są łatwo rozpoznawalne dzięki układom drzew. W stojącej wodzie, bogatej z nawozy wymyte z pól, szybko pojawiają się zakwity glonów.

POWÓDŹ NA ODRZE
zasięg powodzi jest często znacznie szerszy niż zalany wodą obszar
ODRA RIVER FLOOD
the impact of a flood often reaches beyond the submerged area

Na zdjęciu są widoczne pola w sąsiedztwie rzeki, zatopione na skutek początkowo przesiąkania wody przez nasypy wałów, a zwłaszcza pod nimi, przez nieustabilizowane warstwy gruntu, a w dalszej kolejności na skutek rozmycia i przerwania wałów. Zasięg powodzi jest często znacznie szerszy, niż jesteśmy w stanie sobie to uświadomić, choć bezpośrednio nie doświadczamy uderzenia fali powodziowej. Woda nie musi mechanicznie przelewać się ponad wałami, aby podtopić obszary wokół rzeki na szerokości wielu kilometrów. Często przesiąka pod wałami i płynąc podziemnymi korytarzami wypływa na powierzchnię daleko od koryta. Widać to przy obserwacjach z powietrza. Niekiedy na powierzchni niespodziewanie zobaczymy odbicia słońca świadczące o obecności wody. W warstwie podtopionej pedosfery ginie życie, przestawiają się procesy mikrobiologiczne z tlenowych na beztlenowe powodując gnicie materii organicznej. Woda opadnie, ale gleba wraca do normalnego funkcjonowania po bardzo długim czasie.

ZALEW CZORSZTYŃSKI
największa w Polsce zapora ziemna Czorsztyn-Niedzica z elektrownią wodną
CZORSZTYN RESERVOIR
the largest earth dam in Poland: the Czorsztyn-Niedzica hydroelectric dam

Największa w Polsce zapora ziemna Czorsztyn-Niedzica o wysokości 56 m i długości 404 m z elektrownią szczytowo-pompową produkującą tak zwaną czystą energię. Za nią sztuczne Jezioro Czorsztyńskie o powierzchni powyżej tysiąca hektarów. Woda ze zbiornika spływa dwoma sztolniami i porusza turbiny dostarczające 160 mln kWh energii rocznie. Nad zalewem, osadzone na skałach jak przed wiekami, przypatrują się sobie, dawniej nadgraniczne, zamki w Czorsztynie i w Niedzicy.

PRZEŁOM WISŁY POD KAZIMIERZEM
wysoka skarpa doliny zbudowana ze skał wapiennych jest punktem widokowym
VISTULA RIVER GORGE BY KAZIMIERZ DOLNY
a high escarpment of the valley carved in limestones and chalks provides a picturesque vista

Najstarszymi utworami, jakie odsłaniają się na zboczach doliny Wisły, na jej przełomowym odcinku pomiędzy Annopolem a Puławami, są wapienne skały osadowe kredy i trzeciorzędu. Obficie występujące w nich szczątki morskich organizmów świadczą o tym, że niegdyś obszar ten zalewało stosunkowo ciepłe morze, w którym bujne rozwijało się życie. Wchodzące w skład organizmów związki wapnia i krzemu po ich śmierci, w wyniku fizyczno-chemicznych przemian, tworzyły na morskim dnie formacje skalne. W zależności od składu i warunków osadzania były to twarde opoki, albo miękkie margle, wapienie czy kreda pisząca.

SKARPA DOBRSKA
stroma krawędź tektoniczna oddziela Równinę Bełżycką od Kotliny Chodelskiej
DOBRE ESCARPMENT
a steep tectonic discontinuity separates the Bełżyce Plain from the Chodel Basin

U ujścia niewielkiej rzeczki Chodelki do Wisły, między miejscowościami Dobre i Podgórz, ciągnie się stroma krawędź pochodzenia tektonicznego. Oddziela ona Równinę Bełżycką od Kotliny Chodelskiej. W rejonie miejscowości Podgórz wysokość dość stromej krawędzi dochodzi nawet do 90 m. W kierunku południowo-wschodnim skarpa obniża się, przybierając nieco łagodniejszą formę. Budujące krawędź skały wapienne okresu kredowego oraz przykrywająca je częściowo, powstała w czwartorzędzie, warstwa lessu w wielu miejscach zostały rozmyte przez spływające wody roztopowe i opadowe, które wyrzeźbiły liczne formy erozyjne. Ze wschodniego krańca Skarpy Dobrskiej rozciąga się niezapomniany widok na meandrującą w dole Chodelkę i panoramę doliny Wisły, aż po pasmo Gór Świętokrzyskich na horyzoncie.
Skarpę porastają bardzo interesujące zespoły ciepłolubnej roślinności - murawy i zarośla kserotermiczne. Ze względu na walory krajobrazowe, geologiczne i florystyczne utworzono tu rezerwat przyrody "Skarpa Dobrska".

ZACHODNI FRAGMENT PIENIŃSKIEGO PASA SKAŁKOWEGO
stożki skałek wapiennych wystają ponad otaczający flisz karpacki
WESTERN PART OF PIENINY CLIPPEN BELT
limestone cones tower over the surrounding Carpathian Flysch

Pieniński pas skałkowy jest jednostką tektoniczną ciągnącą się długim, 600 km pasem od Wiednia w Austrii po Marmaroszę w Rumunii. Charakterystyczną jego cechą jest niewielka szerokość - od kilku kilometrów do kilkuset metrów. W Polsce, między Starym Bystrym na zachodzie a doliną Białej Wody na wschodzie, znajduje się tylko niewielki fragment pasa. Zbudowany jest ze skał wapiennych powstałych w mezozoiku, gdy na tym terenie szumiało morze. Kolorystyka skał zależy od typu osadów. Skały szaro-zielonkawe to wapienie rogowcowe, zielone i brunatnoczerwone to radiolaryty.

DOLINA NARWI
bogactwo form geomorfologicznych doliny rzecznej
LOWER NAREW VALLEY
a wealth of geomorphological forms within a river valley

ODCINANIE ZAKOLI-POWSTAWANIE STARORZECZY
starorzecza - odcięte zakola meandrującej Prosny
MEANDER SCROLLS
ox-bow lakes-cut off meanders of the Prosna River

Meandry rzeczne odzwierciedlają naturalne, złożone zjawiska hydrodynamiki przepływów. Dostrzegamy je w postaci nurtu wijącego się w korycie rzeki i przerzucającego się od jednego brzegu do drugiego. Siła odśrodkowa strumienia wody powoduje erozję boczną. W wyniku pracy rzeki w jednym miejscu brzegu ubywa, a w sąsiedztwie zaś, po przeciwległej stronie, gdzie siła transportowa wody lokalnie maleje, brzeg przyrasta w wyniku odkładania piasku. Na skutek lokalnego ubywania jednego brzegu i zarazem przyrastania przeciwległego koryto wygina się i rzeka zaczyna meandrować. Niewielkie początkowo zakola z czasem mogą przekształcić się w duże pętle. Gdy zostaną przerwane rzeka popłynie znowu prostym korytem, a odcięte od nowo powstałego koryta stare pętle stają się starorzeczami.

JEZIORO Z PRZESZŁOŚCIĄ
wypełniona misa zarośniętego jeziora to pierwsze stadia tworzenia się torfu
LAKE WITH A PAST
filled-up basin of an overgrowing lake is an early stage of moor formation

Najstarsze zbiorniki na terenie obecnego Pojezierza Mazurskiego zaczęły powstawać w żwirowo-piaszczystym podłożu sandrów. Gromadziły one wodę z topniejących brył martwego lodu. W tak powstałych piaszczystych zagłębieniach woda nie utrzymywała się długo. W późniejszym okresie zaczęły osadzać się minerały ilaste, które ostatecznie uszczelniły zbiornik.
Proces wypłycania mis jeziornych nie kończył się jednak na tym etapie, lecz postępował nadal. Tym razem materiałem osadzającym się na dnie i stopniowo wypełniającym przestrzeń były osady denne pochodzące z opadających i gromadzących się na dnie pozostałości organicznych fito- i zooplanktonu. W tworzeniu osadów mają też udział związki mineralne transportowane przez wpływające rzeki lub spływające ze środowiska sezonowo, na przykład w okresie wiosennych roztopów.
Torfowiska powstają w wyniku naturalnych procesów akumulacji związków organicznych, spłycania i ostatecznego zarośnięcia zbiorników. Najpierw powstają torfowiska niskie, potem wysokie. Zmianom środowiska towarzyszy jednocześnie sukcesja roślin i wymiana zbiorowisk dostrzegana zarówno w relacjach czasowych, jak i przestrzennych na powierzchni zbiornika

KOPALNIA TORFU KOŁO PASŁĘKA
torf wykorzystywany jest jako opał, nawóz ogrodniczy, i pełni rolę retencyjną
TURBARY NEAR PASŁĘK
peat is used as fuel, as gardening fertilizer and is important in natural water retention

Z nagromadzonych martwych szczątków roślin, zatopionych w wodzie w warunkach niedoboru tlenu, wytwarza się torf, który ostatecznie wypełnia misę jeziorną. Zmiany siedliskowe przebiegają zwykle od siedlisk ubogich do żyznych. Proces wypełniania misy jeziornej trwa setki, a nawet tysiące lat. Na zdjęciu kopalnia torfu w wyraźnie ukształtowanej i dobrze widocznej niecce jeziora nieistniejącego od tysiąca lat.

KOPALNIA ODKRYWKOWA W BEŁCHATOWIE
najzasobniejsze, i zarazem najmłodsze, złoże węgla brunatnego w Polsce
STRIP MINE IN BEŁCHATÓW
the most abundant and the youngest brown coal deposit in Poland

Kopalnia odkrywkowa w Bełchatowie odsłania najzasobniejsze, i zarazem najmłodsze, złoże węgla brunatnego. Wypełnia ono misę dawnego zbiornika o długości 25 km i szerokości 3 km. Pokłady o miąższości 60 m znajdują się na głębokości 150-200 m i taką głębokość osiąga widoczne na zdjęciu wyrobisko. Zamieszczenia zdjęcia w tym tomie ma na celu ukazanie genezy i samego istnienia złóż jako jednego ze świadków historii geologicznej Ziemi i zarazem jednego z bogactw naturalnych, a nie zaprezentowanie działalności człowieka eksploatującego złoże. Można przy okazji jedynie dodać, że węgiel brunatny nie nadaje się do dłuższego transportu, podczas którego traci kaloryczność. Podlega więc spalaniu w elektrowni zlokalizowanej na miejscu po drugiej stronie odkrywki.
Kopalnia odkrywkowa w Bełchatowie nazywana jest największą dziurą w Ziemi w Europie. Tak rozległemu i głębokiemu wyrobisku towarzyszą zmiany w środowisku nawet w znacznej odległości od odkrywki. Lej depresyjny powstawały w wyniku odwadniania i ochrony kopalni przed zalaniem ma kilkadziesiąt kilometrów średnicy.

MACHÓW - KOPALNIA ODKRYWKOWA SIARKI
złoża siarki powstały jako produkt rozkładu siarczanów (m.in. gipsu)
MACHÓW - SULPHUR STRIP MINE
sulphur deposits originated via microbial decay of sulphates (e.g., gypsum)

Polska ma największe na świecie zasoby siarki rodzimej - ponad 30 procent zasobów światowych. Jej złoża znajdują się w północnej części zapadliska przedkarpackiego w rejonie staszowskim, tarnobrzeskim i lubaczowskim.
Złoża siarki powstały w wyniku mikrobiologicznych procesów utleniania siarkowodoru (z gazów pochodzenia naturalnego i procesów gnilnych) oraz, jak w przypadku wymienionych złóż, jako produkt rozkładu siarczanów (m.in. gipsu). Złoża siarki rodzimej znajdują się w mioceńskich pokładach wapieni pogipsowych.
Obecnie siarkę uzyskuje się na skalę przemysłową z odsiarczania gazu i ropy naftowej.

MACHÓW - ETAP REKULTYWACJI (stan jesień 2003 r.)
zagospodarowanie wyrobiska w postaci jeziora wymaga położenia specjalnej izolacji
MACHÓW -RECULTIVATION (AUTUMN 2003)
recultivating the mining pit as an artificial lake requires an insutative lining

Rekultywacja zamkniętej kopalni w Machowie pod Tarnobrzegiem. Przywrócenie terenów środowisku i zagospodarowanie wyrobiska w postaci jeziora wymaga wykonania przed zalaniem szczelnej i grubej izolacji nad częściowo wybranymi pokładami siarki odsłoniętymi podczas wcześniejszej eksploatacji.

KOPALNIA SIARKI W GRZYBOWIE
eksploatacja siarki polską metodą podziemnego wytopu
SULPHUR MINE IN GRZYBÓW
sulphur exploitation with a Polish method of underground melt-out

Wydobycie siarki, ze względu na jej właściwości fizyczne, może odbywać się nie tylko metodą odkrywkową, ale również metodą podziemnego wytapiania. Po nawierceniu otworów wtłacza się pod ziemię w kierunku złoża przegrzaną wodę o temperaturze 160-170oC. Siarka topi się w temperaturze 120oC, a jej lepkość jest najniższa w temp. około 150oC. Znaczne zróżnicowanie ciężarów właściwych płynnej siarki i wody oraz nierozpuszczalność siarki w wodzie powodują, że siarka zajmuje dolną część wytapianego pokładu i spływa grawitacyjnie do strefy przyotworowej. W otworze znajdują się trzy współśrodkowe kolumny rur technologicznych: wodna, siarkowa, powietrzna. Wodną tłoczona jest woda. Roztopiona siarka dostaje się do kolumny siarkowej dzięki grawitacji i ciśnieniu w złożu, osiągając określony poziom. Kolumna powietrzna zanurzona jest w płynnej siarce i po wtłoczeniu powietrza zaczyna działać podnośnik powietrzny, dzięki któremu mieszanina powietrzno-siarkowa wypompowywana jest na powierzchnię.

KAMIENIOŁOM GRANITÓW
granit strzegomski jest cenionym materiałem budowlanym
GRANITE QUARRY
granite from Strzegom is valued as construction stone

Eksploatacja granitu, w który obfituje rejon Strzegomia, rozpoczęła się w XIX wieku. Kamień pozyskiwany jest z kilkunastu kamieniołomów znajdujących się w pobliżu miasta i najbliższej okolicy. Granit wybierany jest ze zboczy wzgórz. W wielu przypadkach wydobycie odbywa się metodą odkrywkową na płaskim polu. Z lotu ptaka kamieniołomy takie wyglądają jak wyrobiska rozrzucone przypadkowo w rolniczym krajobrazie, niekiedy tylko wypełnione oczkami wód.
Granit strzegomski jest uznanym materiałem budowlanym o charakterystycznej strukturze krystalicznej i zabarwieniu. Z niego utoczono jeden z symbolicznych obiektów Warszawy - kolumnę Zygmunta III Wazy.
Na zdjęciu:
jedno z wyrobisk w Rogoźnicy. Tragiczna historia powstania tego kamieniołomu została przedstawiona w albumie "Polska z lotu orła".

PODZIEMNE ZBIORNIKI GAZU
przekrój geologiczny przez złóża gazu na terenie Niżu Polskim
w Polsce narodził się światowy przemysł wydobywczy ropy i gazu
UNDERGROUND GAS STORAGE
the world's oil and gas mining industry was originated in Poland

Początki przemysłu wydobywczego ropy naftowej, który dziś stanowi fundament gospodarki światowej, miały miejsce w Bóbrce koło Krosna. Tu właśnie, w 1854 r. Ignacy Łukasiewicz wybudował pierwszy na świecie szyb naftowy. Dopiero 5 lat po nim dokonany został pierwszy odwiert w Ameryce. Do Bóbrki przyjeżdżali naukowcy i przemysłowcy z całego świata, aby zapoznać się z technologią wydobycia ropy oraz rafinerią w Chorkówce. Poszukiwania i wydobycie węglowodorów odbywało się początkowo na obszarze Karpat. Już w latach 80-tych XIX wieku na terenie Galicji powstało wiele kopalń ropy naftowej , które stały się poligonem doświadczalnym do wprowadzania nowych metod wierceń i miały znaczący wpływ na wydobycie ropy naftowej na przełomie XIX i XX wieku.
W latach międzywojennych zaczęto interesować się gazem ziemnym. Powstały technologie wydobycia i wykorzystywania gazu ziemnego jako paliwa. Pod koniec lat 50-tych XX w. rozpoczęto szeroko zakrojone prace wiertnicze na Przedgórzu. Ich efektem było odkrycie złóż Lubaczów i Przemyśl (największe pod względem zasobów złoże wysokometanowego gazu w Polsce). Kolejne duże złoża rozlokowane są w okolicach Tarnowa, Rzeszowa, Lublina, Dęblina, Bochni. Złoża te dostarczają ok.45% krajowego wydobycia gazu ziemnego. W utworach miocenu znajduje się jedno z największych w tym rejonie pól gazowych Jaksmanice-Przemyśl, w którym gaz występuje aż w 26 poziomach piaskowcowych. Sanocki Zakład Górnictwa Nafty i Gazu prowadzi eksploatację 4 podziemnych magazynów gazu ziemnego, w których przechowuje się gaz w miesiącach letnich, w okresie zmniejszonego nań zapotrzebowania.
Odkrycie złoża ropy naftowej w miejscowości Rybaki koło Krosna Odrzańskiego w 1961 roku zapoczątkowało działalność poszukiwawczą i eksploatacyjną na Niżu Polskim. Utworami geologicznymi, w których występują tam złoża gazu ziemnego jest czerwony spągowiec, wapień cechsztyński i dolomit główny. Gaz wydobywany w tym rejonie jest zaazotowany.
Złoża ropy naftowej występują natomiast w dolomicie głównym. Wielkość złóż określają dwie wartości: zasobność samego złoża i ilość możliwa do wydobycia. Złoża eksploatowane na zachodzie Polski są zazwyczaj małe o zasobach wydobywalnych rzędu kilkunastu do kilkuset tysięcy ton ropy. Wyjątkami są złoża Kamień Pomorski oraz złoże Barnówko - Mostno - Buszewo w rejonie Gorzowa o zasobach wydobywalnych ponad 10 mln ton ropy. W 2003 roku ze złóż w zachodniej i północnej części kraju, gdzie eksploatację prowadzi Zielonogórski Zakład Górnictwa Nafty i Gazu, pozyskano 3,3 mld m3 gazu ziemnego i ponad 400 tys. ton ropy naftowej.
Na początku lat dziewięćdziesiątych wraz ze wzrostem zapotrzebowania krajowego systemu przesyłu gazu rozpoczęto prace nad przekształceniem wyekspoatowanej kopalni gazu ziemnego Wierzchowice w podziemny magazyn gazu. Gaz magazynowany jest w porowatej skale. Obecnie magazynuje się tam około 400 mln m3 gazu, a docelowo można będzie rozbudować go do pojemności roboczej 3,5 mld m3 - największego podziemnego magazynu gazu w Europie.

STOŻEK WULKANICZNY
komin wulkaniczny w Kotlinie Kłodzkiej eksploatowany jako złoże bazaltu
VOLCANIC CONE IN LUTYNIA
a volcanic core in the Kłodzko Basin is quarried for basalt

W Lutyni w Kotlinie Kłodzkiej znajduje się stożek wulkaniczny z jedną tylko fazą efuzywną. Bazalt jest tutaj masywny, czasem porowaty, o barwie ciemnoszarej, bogaty w oliwin (widoczne owalne zielonawe skupienia zwane "bombami oliwinowymi") i augit. Skała ma bardzo wyraźną oddzielność słupową. Miąższość złoża sięga ponad 70 m, a jego zasoby wynoszą ponad 3 mln ton. Jest tu czynna kopalnia bazaltu, w której eksploatację złoża rozpoczęto jeszcze pod koniec XIX wieku.

KAMIENIOŁOM GABRA KOŁO NOWEJ RUDY
uzyskiwane kruszywo stosuje się do budowy nawierzchni drogowych
GABRO QUARRY IN NOWA RUDA-SŁUPIEC
the agglomerate is used for paving roads

Kamieniołom w Nowej Rudzie-Słupcu należy do Kopalni Surowców Skalnych w Wapnicy. Eksploatowana jest skała - gabro o wysokiej parametrach wytrzymałościowych dodawana jako kruszywo do asfaltu. Asfalt z dodatkiem gabro jest jasnoszary, ma podwyższony współczynnik tarcia, w wysokich temperaturach nie nagrzewa się tak silnie jak asfalt czarny. Wydobycie skały odbywa się metodą tradycyjną przy użyciu materiałów wybuchowych.

ZBIORNIK ODPADÓW POFLOTACYJNYCH RUD MIEDZI "ŻELAZNY MOST"
przykład możliwości zastosowania biotechnologii przyjaznych środowisku
A POSTFLOTATION TANK FOR COPPER ORE RESIDUE "ŻELAZNY MOST"
a place for applying new environment-friendly biotechnology

O tym, że bakterie mogą służyć do odzyskiwania ze środowiska metali ciężkich (miedzi, złota, srebra, uranu i wielu, wielu innych, w tym także metali silnie toksycznych jak chrom, ołów czy rtęć) wiadomo od dawna. Pobierając wybiórczo metale ze środowiska, nawet jeżeli są to ilości znikome, poprzez kumulację w swoich komórkach nagromadzają tak duże ilości, że same mogą stać się rudą danego pierwiastka. W ten sposób też detoksykują środowisko. W potężnych osadnikach, największych tego typu zbiornikach w Europie, magazynuje się jako odpady poprzemysłowe setki milionów ton pozostałej po procesie flotacji skały płonej zawierającej resztki miedzi i srebra. Niewielkie procentowe stężenia, ale zawarte w całej masie oznaczają dziesiątki tysięcy ton metali ciężkich, które potencjalnie mogą dostać się do środowiska. Na Wydziale Biologii Uniwersytetu Warszawskiego powstało opatentowane opracowanie pozwalające wykorzystać bakterie do procesów odzyskiwania miedzi i przetwarzania jej w dalszych procesach biohydrometalurgicznych. Przyjazna środowisku biotechnologia na razie nie znajduje zastosowania, gdyż taniej jest wydobywać rudę miedzi metodą górniczą.

ŚLĄSK
nowożytny ośrodek wydobycia węgla i hutnictwa
SILESIA
contemporary coal mining and metallurgy centre

HAŁDY - KONTROWERSYJNY ELEMENT KRAJOBRAZU
mogą być atrakcyjnym obiektem rekreacyjnym i źródłem ciepła
MINE SPOIL-HEAPS: A CONTROVERSIAL LANDSCAPE ELEMENT
they can be turned into attractive recreational facilities and heat source

Hałda z materiału poeksploatacyjnego oraz przeróbczego z kopalni węgla kamiennego jest kontrowersyjnym elementem krajobrazu. Może być też uciążliwym źródłem pyłów i chemikaliów zanieczyszczających powietrze i wody gruntowe. Z drugiej strony może także być atrakcyjnym obiektem rekreacyjnym, źródłem ciepła oraz kruszywa.
Pozytywne potraktowanie hałdy będzie jednak związane z podjęciem szeregu inicjatyw: zalesienia i korekcyjnych prac ziemnych oraz wybudowania infrastruktury drogowej, w celu założenia parku rekreacyjnego. Wykorzystanie ciepła (a także ograniczenia wyziewów dwutlenku węgla z tlących się resztek materii organicznej zawartej w kilku do kilkunastu procentach w masie hałdy) wymagałoby założenia instalacji dotleniającej i odgazowującej hałdę, oraz umieszczenia wymienników ciepła. Ciepło może być utylizowane w ośrodku rekreacyjnym do ogrzewania pomieszczeń, czy szklarni. Kontrolowany dopływ dwutlenku węgla z hałdy można wykorzystać do zintensyfikowania np. produkcji warzyw. Paradoksalnie energia cieplna z dużej hałdy może być też przez kilka lat wykorzystywana do mrożenia lodowiska, lub sztucznego toru saneczkowego na zboczach hałdy.
Na zdjęciu:
hałda odpadów z eksploatacji węgla kamiennego w Nowej Rudzie-Słupcu.

SUDETY - KRAJOBRAZ PO KWAŚNYCH DESZCZACH
pozostały pnie martwych drzew i wielkie odsłonięte połacie bezleśnych gór
SUDETY MOUNTAINS-A LANDCAPE AFTER ACID RAINS
only dead tree trunks remain among vast deforested slopes

Tlenki siarki i azotu emitowane z powierzchni Ziemi w wyniku zjawisk naturalnych, jak i emisji antropogenicznej, rozpuszczają się w wodzach gruntowych i atmosferycznych powodując w konsekwencji powstanie kwasów, niekiedy o znacznym stężeniu. Energia wiatru rozprowadza chmury skażonej pary wodnej po całym kontynencie i całym globie - nie są respektowane granice państwowe.
Opad kwaśnych deszczy jest jednym z powszechnych zjawisk w przekształconym przez człowieka środowisku. Pod względem mechanizmu powstania jest zjawiskiem całkowicie naturalnym. Nienaturalna jest natomiast skala zjawiska. Kwaśne deszcze nie są widoczne - widoczne są konsekwencje opadów rozcieńczonych kwasów. Rozpuszczają się skały węglanowe, w których człowiek przed wiekami zawarł szereg idei piękna - antyczne rzeźby tracą rysy człowieczeństwa, gładkie powierzchnie posągów przyoblekają się zerodowaną powłoką. Również skóra chroniąca żyjące dziś organizmy starzeje się szybciej, i nie chroni wnętrza organizmów jak dawniej.
Kwaśne opady przywiane znad zachodniej Europy zniszczyły rozległe partie lasów w Karkonoszach. Pozostały tylko kikuty martwych drzew i wielkie odsłonięte połacie bezleśnych gór. I zdewastowana gleba, która po skażeniu będzie się długo odtwarzać.

ŚLADY PO PRZYBYSZACH Z KOSMOSU
Morasko - jedyny w Polsce rezerwat meteorytowy
EXTRATERRESTRIAL TRACES
Morasko near Poznań: the only Polish meteorite preserve

Kratery meteorytowe w Morasku koło Poznania są szczególnym obiektem. Jedynym takim w Polsce i jednym z nielicznych podobnych na świecie. W promieniu zaledwie kilkuset metrów znajduje się 7 kraterów, z których największy ma średnicę 100 m. Rozrzut kraterów w postaci elipsy odpowiada charakterystykom upadku rozpadających się w atmosferze meteoroidów. Każde z wgłębień otoczone jest koroną ziemną podwyższoną z jednej strony w kierunku uderzenia. Analiza 300 kg kawałków meteorytowych znalezionych w najbliższej okolicy kraterów, z których największe miały powyżej 70 kg, i pyłu meteorytowego rozsianego wokół, pozwoliła przedstawić hipotetyczny przebieg zdarzenia.
Meteoryty moraskie należą do grupy meteorytów żelaznych z roju Perseidów, które przecinają orbitę Ziemi co roku w okresie letnim.

BRWINÓW - TU DECYDOWAŁY SIĘ LOSY STAROŻYTNEJ EUROPY
obszar jednej z kilkudziesięciu wielkich starożytnych osad hutniczych
BRWINÓW - WHERE THE FATE OF ANCIENT EUROPE WAS FORGED
the area is a site of one of several dozens of large ancient iron-making settlements

Od początku lat 70-tych na Zachodnim Mazowszu, w rejonie Raszyna, Pruszkowa, Brwinowa, Milanówka archeolog Stefan Woyda ze swymi współpracownikami z Muzeum Starożytnego Hutnictwa Mazowieckiego w Pruszkowie dokonuje odkryć niezwykłych. Sensacje ujawniły się w już trakcie pierwszej fazy badań, w pracach powierzchniowych. Znaczenie odkrycia mazowieckiego dla zrozumienia nie tylko historii Niżu Polskiego, ale i starożytnej Europy jest większe niż przypuszczamy. Oto ujawniono bowiem, iż w sercu Europy "barbarzyńskiej", w środowisku niedawnych jeszcze rolników i hodowców pojawiły się zgrupowania wyspecjalizowanych osad produkujących na ogromną skalę znakomitej jakości żelazo. Działo się to w ostatnim wieku p.n.e. i czterech pierwszych wiekach n.e., w okresie kiedy decydowały się losy kontynentu.
Imperium rzymskie niemal bez przeszkód zajmujące coraz większe połacie Europy natrafiło w dramatycznych okolicznościach na linii Dunaju i Renu na skuteczny opór wolnych ludów Europy. Barbarzyńskich, jak je nazywali Rzymianie. Ten opór przemienił się z biegiem czasu w inwazję, która zakończyła dotychczasowy podział naszego kontynentu na dwie nierówno rozwijające się strefy cywilizacyjne - obszar wielkich kultur basenu Morza Śródziemnego i peryferię kulturową Europy środkowej i północnej. Szukając źródła siły ludów barbarzyńskich wskazać trzeba właśnie na opanowanie umiejętności masowej produkcji żelaza. Na Mazowszu mamy do czynienia z działalnością gospodarczą prowadzoną od początku z olbrzymim rozmachem, na niespotykaną na skalę. Tak wielką, że można mówić o przemyśle zbrojeniowym podjętym z myślą o uzbrojeniu żelaznym. Zapotrzebowanie na nie wychodziło nie tylko ze środowisk lokalnych, ale głównie ze strefy konfrontacji przebiegającej nad środkowym i dolnym Dunajem i nad Renem.
Centrum mazowieckie uznać trzeba za drugi co do wielkości w Europie rejon tej wytwórczości (po dzierżącym prymat centrum położonym w Górach Świętokrzyskich). Mazowsze Zachodnie można więc postrzegać jako jeden z tych przodujących gospodarczo rejonów osadniczych, które wpłynęły bezpośrednio na polityczne losy Europy. Po przełamaniu bariery Imperium Rzymskiego stała się ona bowiem już na zawsze obszarem otwartym dla przepływu ludzi i idei, o kulturze dość jednolitej, której składnikiem jest także kultura ludów barbarzyńskich. Mimo późniejszych rozlicznych perturbacji taka Europa jest do dzisiaj.
Na zdjęciu:
Brwinów i przedmieścia Warszawy, której centrum jest widoczne na horyzoncie. Utrwalony na zdjęciu rejon Brwinowa to obszar jednej z kilkudziesięciu wielkich starożytnych osad hutniczych znajdującej się tuż pod budynkami. Zajmowała ona powierzchnię kilku hektarów. Na jednej z działek widoczny jest odkryty mały fragment wielkiego piecowiska, które zawiera ślady około 10 000 pieców.

BISKUPIN
prehistoryczna osada rolnicza sprzed 2700 lat wybudowana na wyspie jeziornej
BISKUPIN
a prehistoric farming settlement built 2700 years ago on a lake island

Zdolność myślenia i pojmowania przestrzeni nie tylko poprzez czas teraźniejszy pozwoliła wiejskiemu nauczycielowi Walentemu Szweitzerowi dokonać odkrycia pewnego obiektu. W 1933 r. dostrzegł on w zwykłych palach, wystających z bagna, zwieńczenia budynków i fragmenty obronnej palisady. Nikomu innemu nie przeszło na myśl, że są to ślady człowieka sprzed tysięcy lat. Dopiero przyjazd z Warszawy prof. Józefa Kostrzewskiego powiadomionego o odkryciu spowodował prawdziwe poruszenie. O odkrytym stanowisku już wkrótce dało się słychać w całej Europie. Prowadzone z wielkim rozmachem i z wykorzystaniem najnowszych metod badawczych prace wykopaliskowe odsłoniły rozległą osadę z okresu kultury łużyckiej sprzed 2700 lat. Składało się ono z ponad 100 domostw rozlokowanych wzdłuż 11 równoległych ulic. Wokół osiedla prowadziła obwodnica. Znaczą część przestrzeni społecznej zajmował kral - obszerna zagroda dla bydła. Osiedle otoczone było blisko półkilometrowej długości wałem obronnym, wzmocnionym dodatkowo po obwiedni ostrokołem z 25 tysięcy pni. Bale wbite w dno jeziora były skierowane w stronę jeziora ukośnie zaostrzonymi czubami. Tak potężna zapora stanowiła barierę nie do pokonania. Tętniąca życiem osada, licząca 1200 mieszkańców, znajdowała się na wyspie, oddzielonej w tamtych czasach od lądu szerokim pasem wody.
Na zdjęciu:
rekonstrukcja fragmentu osady biskupińskiej z zachowanymi na półwyspie autentycznymi elementami.

ZAMKI NA WAPIENNYCH OSTAŃCACH
Olsztyn - jeden z zamków na szlaku Orlich Gniazd zbudowany z lokalnych wapieni
CASTLES ON LIMESTONE INSELBERGS
Olsztyn - one of the castles along the Eagles Nests Trail, built of local limestone

Na dnie ciepłego jurajskiego morza, które rozlewało się aż po wyniesienia górskie na południu, osadzały się szczątki zwierząt i roślin, zamieszkujących ówczesne wody. Powoli narastała warstwa wapieni. W trzeciorzędzie miękkie skały, poddane procesom krasowym, uległy erozji - pozostały tylko najbardziej trwałe ostańce wystające w postaci skalistych wapiennych wzgórz.
Przez Jurę Krakowsko-Częstochowską prowadził jeden z pierwszych szlaków handlowych. Tędy też przebiegała granica stref Polski i Śląska. Konieczność zabezpieczenia granicy i ochrony szlaku handlowego sprawiła, że wybudowano szereg zamków obronnych i warowni. Powstawały na wyniesionych wzgórzach ostańców wapiennych, wtapiając się w architekturę i materię skał, tworząc jedną naturalno-antropogeniczną formę. Pierwsze warownie wybudowano XIV w. za panowania króla Kazimierza Wielkiego, który "zastał Polskę drewnianą, a zostawił murowaną". Były to zamki w Olsztynie i Mirowie, później w Bobolicach, Morsku i Ostrężniku. Oprócz zamków budowano nieco mniejsze, ale równie ważne militarnie, strażnice obronne m.in. w Łutowcu i Suliszowicach, do których utrudniony dostęp wiódł po opuszczanych drabinach lub wiszących pomostach.
W XVI w zamki w Olsztynie i Ogrodzieńcu przebudowano zamieniając je w prawdziwe twierdze. Jednocześnie wybudowano od podstaw nową twierdzę na Jasnej Górze oraz warownię w Mstowie.
Szlak Orlich Gniazd, jak nazywany jest ciąg tych fortyfikacji i szlak Warowni Jurajskich stanowią atrakcje krajobrazowe tej samej rangi, co szlak zamków nad Loarą. O ich pięknie decyduje wyjątkowy związek sztuki architektonicznej z naturą.
Na zdjęciu:
ruiny zamku w Olsztynie koło Częstochowy.

ŻWIROWNIE I GLINIANKI
półnaturalny krajobraz opuszczonych wyrobisk
GRAVEL AND CLAY PITS
seminatural landscape of abandoned pits

Glinianki i żwirownie to potoczne nazwy płytkich wyrobisk pogórniczych, z których pozyskiwano wcześniej glinę i żwir, najczęściej na potrzeby budownictwa. Po zaprzestaniu wydobywania niektóre z nich rekultywowano, ale znaczna część została pozostawiona sama sobie. Tymi zajęła się przyroda. Wyrobiska o gliniastym, nieprzepuszczalnym podłożu szybko wypełniły się wodą tworząc małe zbiorniki wodne. W przestrzeni pojawiły się nowe elementy krajobrazowe, zasiedliły je zbiorowiska roślinne, pojawiły się zwierzęta. Niektóre ze zbiorników pełnią rolę lokalnych basenów rekreacyjnych, w których można pływać, a na brzegach wypoczywać.
Nie wszystkie jednak wyrobiska uległy renaturalizacji. Niektóre pozostawione same sobie, z naruszoną przez działalność człowieka równowagą mas ziemnych, mogą inicjować groźne w skutkach ruchy okolicznych mas ziemi.
Na zdjęciu:
żwirownie przy Nysie Kłodzkiej.

CASUS PILCE
likwidacja całej wioski odbudowanej dopiero co po powodzi 1997 roku
CASUS PILCE
a village on the Nysa Kłodzka River, rebuilt after a flood of 1997 and then dislodged

Wieś Pilce w dolinie Nysy Kłodzkiej zlokalizowana u podnóża Sudetów. Wielka powódź w 1997 r. dotknęła i tę wioskę niszcząc ją praktycznie doszczętnie. Staw po prawej stronie jest jednym z wielu pozostawionych i niezabezpieczonych wyrobisk żwirowni, które stały się przyczyną rozwoju erozji wstecznej. Efekty erozji widoczne są w postaci stożka napływowego materiału wyniesionego z szerokiej bruzdy erozyjnej omijającej wieś łukiem od SW. Widoczne są także inne rozgałęziające się bruzdy erozyjne, które zniszczyły drogę asfaltową i wiele zabudowań.
Wieś po kataklizmie dużym nakładem finansowym odbudowano, wyremontowano domy i drogę, tylko bruzdę pozostawiono na pamiątkę.
Tymczasem rok później przyszedł nowy kataklizm - administracyjny. Zadecydowano, że wieś odbudowaną właśnie po powodzi należy zlikwidować. Powstały bowiem plany zalania na trwałe tego powodziowego fragmentu doliny przez wody sztucznego zbiornika. Na zdjęciu z 2000 r. większość domów jest już w trakcie rozbiórki. Obecnie po wsi pozostały tylko zarośnięte chaszczami gruzy, dawna droga oraz jeden słup z bocianim gniazdem i kilka drzew.
A zapory dotychczas nie zbudowano.
Na zdjęciu:
była miejscowość Pilce nad Nysą Kłodzką w trakcie rozbiórki odnowionych domów.

OSUWISKO W LACHOWICACH
ostatnia powódź uruchomiła w Karpatach 20 tysięcy uśpionych osuwisk
LACHOWICE LANDSLIDE
the last major flood re-activated 20 thousand dormant landslides in the Carpathians

Stan uśpienia osuwisk może trwać kilkanaście lat lub kilka wieków, co u właścicieli gruntów wywołuje niewiarę w możliwość katastrofy osuwiskowej akurat na ich działce budowlanej i za ich życia. Osuwisko w Lachowicach, jest klasycznym przypadkiem lekceważenia praw natury. Można by wykorzystać je jako obiekt edukacyjny dla architektów oraz urzędników wydających zezwolenia budowlane, a także dla prawników i geodetów. Osuwiska, zwłaszcza te rozwijające się powoli powodują bowiem przemieszczanie się terenu z nieruchomościami (jak studnie, podmurówki, drzewa, słupy, uprawy itd.) wraz ze słupkami granicznymi, względem ustalonych lokalizacji działek własnościowych, przedstawionych na mapach katastralnych. Kawałek gruntu i to co znajduje się na nim dziś jest moje, jutro po zmianie miejsca ma nowego właściciela.
W Karpatach należy propagować lekkie budownictwo drewniane, gdyż domy z drewna poddają się bez szkody niewielkim deformacjom podłoża. Natomiast w dolinach karpackich na terenach zagrożonych powodziami, należy unikać tworzenia zacisków w zwężeniach dolin, a nowobudowane domy projektować z przewidywaniem możliwości krótkotrwałego podtapiania fundamentów.
Na zdjęciu:
osuwisko w Lachowicach. Widoczna jest zawilgocona od wysięków powierzchnia poślizgu (jasne pasmo u góry zbocza), po której zsunęła się zabudowana część zbocza. Osuwisko powstało na zboczu konsekwentnym, zbudowanym z warstw piaskowców i łupków ułożonych zgodnie z nachyleniem terenu. Jest jednym z kilkudziesięciu uśpionych osuwisk w Karpatach fliszowych. Ożyło w 2001 roku niszcząc kilkanaście nowych domów, szosę i zasypując koryto rzeki tworząc dodatkowe wezbranie powodziowe. Po ostatnich powodziach uaktywniło się w Karpatach ponad 20 tysięcy osuwisk.

CIECHOCINEK
tężnie i lecznicze solanki
CIECHOCINEK
inhalatoriums of therapeutical brines

Powstanie uzdrowiska w Ciechocinku, jak i pomysł wybudowania tężni, wiąże się z odkryciem w pobliskim Słońsku dużych zasobów solanki, dzięki m. in. pracom Stanisława Staszica. W Słońsku powstała warzelnia soli, a Ciechocinku trzy tężnie o łącznej długości 1740 m zamykające przestrzeń trójkątem. Ciechocinek jest jednym z największych i najbardziej znanych uzdrowisk w Polsce.
Na zdjęciu:
fragment przebudowywanej tężni w Ciechocinku. Gałęzie są wymieniane co jakiś czas na świeże. Na górze konstrukcji widoczny jest kanał solankowy.

SKARPA WARSZAWSKA
gęsta zabudowa miasta pokrywa dno dawnej doliny Wisły i wspina się na skarpę
WARSAW ESCARPMENT
dense urban housing developed over the old Vistula River Valley floor and climbs the high escarpment

Skarpa Warszawska jest przykładem możliwości lokalnego zsuwania się wierzchnich warstw skarpy do doliny Wisły wraz z miastem na powierzchni. Znajomość podłoża dzięki przeprowadzonym pracom geologicznym umożliwiły określenie rzeczywistego stanu zagrożenia i wybór metod stabilizacji gruntu w miejscach najbardziej narażonych. Bez poznania geologii podłoża nie byłoby możliwe ani budowanie wieżowców, ani podziemnych tuneli m.in. metra.

ŁUBNA
składowisko odpadów komunalnych Warszawy
ŁUBNA NEAR WARSAW
the site of Warsaw's municipal dump in Łubna

BASTION SZCZELIŃCA WIELKIEGO
najwyższe wzniesienie Gór Stołowych
SZCZELINIEC WIELKI
the highest point of the Góry Stołowe (Table Mountains)

Najwyższym wzniesieniem Gór Stołowych jest masyw Szczelińca. Na zdjęciu na pierwszym planie widoczny jest bastion Szczelińca Wielkiego (919 m n.p.m.) z pionowo opadającymi ścianami. Zdjęcie wykonane jest znad przełęczy pomiędzy Wielkim i Małym Szczelińcem. Na drugim planie w centralnej części zdjęcia, wśród łąk wioska Pasterka. W prawym górnym rogu zdjęcia widoczny jest dalszy łańcuch czeskiej części Gór Stołowych - Broumovskie Steny z wyraźnie wyodrębnionym szczytem Koruna (776 m n.p. m.)

ŚNIEŻKA
dawna nazwa Karkonoszy: Góry Olbrzymie
MOUNT ŚNIEŻKA
the Karkonosze Mountains were once called Riesengebirge: Great Mountains

Cechą odróżniającą Karkonosze od innych gór jest ich forma jednorodnego, masywnego bloku skalnego. Stąd też pochodzi ich dawna nazwa: Gór Olbrzymich. Zbudowane są z granitów oraz ze skał metamorficznych (Śnieżka) zwanych hornfelsami. Hornfelsy powstały 300 milionów lat temu, gdy w późnym karbonie w serie skalne wdarła się magma granitowa powodując ich przeobrażenie.
Charakterystycznym zjawiskiem dla rejonu Śnieżki jest dość częste zjawisko inwersji temperatury. Wraz ze wzrostem wysokości temperatura powietrza podnosi się, gdy w normalnych warunkach spada. Powoduje to odwrócenia warstw powietrza tak, że cięższe (chłodniejsze) warstwy powietrza zalegają w dolinie, a lżejsze unoszą się nad nimi i nie dochodzi do wymiany powietrza. W kotlinie, jak widać na zdjęciu, tworzy się smog.

BIESZCZADY - TARNICA
połoniny - charakterystyczne dla Bieszczadów łąki wysokogórskie
TARNICA, BIESZCZADY MOUNTAINS
alpine meadows typical of the Bieszczady Mountains are called "połoniny"

W miejscu, w którym Karpaty zataczają wielki łuk, znajdują się Bieszczady. Masyw Bieszczadów podzielony jest na kilka pasm (m.in. Chryszczatej, Wołosania, Połoniny Wetlińskiej i Caryńskiej, Tarnicy) poprzecinanych obniżeniami. Nie są górami wysokimi. Najwyższe wzniesienie - Tarnica - osiąga zaledwie 1346 m n.p.m. Odmiennością Bieszczadów w stosunku do innych gór, i jednocześnie cechą charakterystyczną, jest przebieg górnej granicy lasu na wysokości zaledwie 1200 m z jednoczesnym brakiem regla górnego. Powyżej granicy lasu rozciągają się już tylko rozległe łąki wysokogórskie zwane tu połoninami.
Na zdjęciu:
połonina Bukowego Barda, w dali Tarnica i pasmo Graniczne

PIENINY
fragment masywu Trzech Koron
PIENINY MOUNTAINS
part of the Trzy Korony massif

Pieniny zbudowane są z wapieni, radiolarytów, margli i łupków jurajskich i kredowych. Wapienne góry są wyraziste i przybierają postać ostrych szczytów. Najwyższym wzniesieniem Pienin jest masyw Trzech Koron. Środkowa część Pienin podlega szczególnej ochronie - tu znajduje się Pieniński Park Narodowy. Do dziś w Pieninach przetrwało wiele gatunków roślin reliktowych z trzeciorzędu i plejstocenu. Masyw górski przecina Dunajec jednym z piękniejszych przełomów w Europie. Kilkusetmetrowy wąwóz o pionowych ścianach, między którymi przeciska się rzeka, można podziwiać spływając tratwami z przystani w Sromowcach.
Na zdjęciu:
fragment masywu Trzech Koron. Najwyższym szczytem jest Okrąglica z punktem widokowym, wznosząca się nad Gankiem. Z lewej strony Polana Pieniny.

TATRY - DOLINA PIĘCIU STAWÓW POLSKICH
stawy tatrzańskie
TATRA MOUNTAINS - DOLINA PIĘCIU STAWÓW POLSKICH
the mountain lakes

PANORAMA TATR
zdjęcie wykonane podczas zespołowego przelotu balonów nad Tatrami
PANORAMA OF THE TATRAS
a picture taken during a group balloon flight over the Tatra Mountains

Tatry są najwyższym masywem górskim w zachodnich Karpatach. Na północy sąsiadują z Kotliną Spiską i Kotlinę Liptowską, na południu z Podhalem. Sfałdowane zostały pod koniec kredy, a wypiętrzone w miocenie w czasie alpejskich ruchów górotwórczych. Trzon Tatr zbudowany jest ze skał krystalicznych tworzących ostre, strome zbocza, pionowe ściany charakteryzujące się dużymi różnicami wysokości względnych i najwyższymi wartościami wyniesień nad poziom morza. Najwyższym szczytem jest Gerlach (2655 m n.p.m.). Nieco niższe Rysy (2499 m n.p.m.) są najwyższym szczytem na terenie Polski. Partie wyższe cechuje rzeźba polodowcowa - znaleźć tu można liczne jeziora cyrkowe, żłoby lodowcowe i wiszące doliny.
Niższa część Tatr zbudowana jest ze skał osadowych. Występują tu liczne jaskinie i podziemne strumienie.
Każda turnia, skała, przełęcz, perć, grań ma swoją nazwę. Umiejętność ich rozpoznawania w panoramie gór i nazywania jednoczy miłośników Tatr.